گروه صنایع معدنی کاپراستار

اوردویسین

چارلز لَپوورث در 1879 طبقاتی که نه تشابه فسیلی با کامبرین را داشتند و نه مشابهتی با مجموعه فسیلی سیلورین، را به نام اوردویسین نام‌گذاری کرد. این دوره با دربرگرفتن 78/43 میلیون سال از تاریخ زمین، از 85/486 میلیون سال قبل شروع شده و به 07/443 میلیون سال قبل ختم می­شود. رسوبات شیلی تیره حاوی فسیل گراپتولیت در این دروه در کل دنیا به فراوانی دیده می­شود  (شکل 1). در این دوره حیات همچنان دریایی است و هیچ جانداری در خشکی­ها زندگی نمی کند. دو حادثه مهم زیستی در اوردویسین رخ‌داده است. اولی در ابتدای اوردویسین رخ‌داده و فرم­های زیادی به وجود آمدند. دومین حادثه که در انتهای اوردویسین رخ‌داده است، مربوط به انقراض بیش از 85% از موجودات بوده است!

_{شکل 1) یک گراپتولیت از اوردویسین تنسی ایالات متحده امریکا}

اقیانوس پانتالاسا همچنان نیمی از عالم را دربرگرفته بود و اقیانوس ایاپتوس که در مرز کانبرین – اوردویسین به حداکثر عرض خود رسیده بود در طی اوردویسین به‌تدریج بسته می­شود.

_{شکل 2) پالئوژئوگرافی زمین در اوردویسین – قاره­ها همچنان در نیمکره جنوبی زمین هستند.}

در نیمه اول اوردویسین هردوی دما و سطح آب دریاها روندی صعودی داشتند به طوریکه دومین سطح بالای آب جهانی در این دوره به ثبت رسده است. در اواخر اوردویسین روند کاهشی شروع می­شود و رفته­رفته کاهش دما بیشتر می­شود. در اواخر اوردویسین یکی از ایالت­های آذرین بزرگ ⁽¹⁾ (LIP) رخ داده است که نقش مهمی در انقراض 85% از موجودات در انتهای اوردویسین دارد. به عبارتی در اواخر اوردویسین دارای یک دوره یخبندان هستیم و میزان دی­اکسیدکربن در جو کاهش پیدا می­کند. (Young et al., 2010 – Torsvik and Cocks, 2007 – Goldman et al., 2020).

اوردویسین در ایران

گسترش سنگ­های اوردویسین در ایران به غیر از ناحیه شیرگشت در طبس که ترکیب شیلی دارند، در باقی نقاط، اوردویسین با یک واحد آواری ماسه­سنگ­کوارتزی سفید رنگ آغاز می­شود که به صورت ناپیوستگی زاویه­دار طبقات قدیمی­تر را می­پوشاند. ولی به طور کلی به جز نواحی تالش و لرستان که سنگهای اوردویسین کربناتی هستند در باقی نقاط سنگهای اوردویسین بیشتر شامل شیل، سیلتستون و ماسه­سنگ به رنگ سبز و دارای فسیل­های تریلوبیت، براکیوپودا است. سنگ­هایی ولکانیکی با ترکیب بیشتر بازیک زیردریایی در نواحی ماکو، اسفراین، تالش و جنوب­شرق زون سنندج-سیرجان دیده می­شود. همچنین درخشی و همکاران (Derakhshi et al., 2022) اولین بار شواهد از LIP یا همان ایالت­های آذرین بزرگ را در شمال ایران گزارش نمودند. به طور کلی سازندهای اوردویسین ایران را می­توان به شرح ذیل تقسیم ­بندی نمود:

البرز: سازند لشکرک (شیل و ماسه­سنگ، دولومیت سنگ­آهک فسیل­دار) عضو5سازند میلا (شیل، ماسه­سنگ و سنگ­­آهک نازک لایه با افقی از کوارتزیت) سازند قِلی (آگلومرا، ولکانیک­های بازیک، سنگ آهک، شیل و ماسه­سنگ) – در ناحیه کلور خلخال، ولکانیک­های زیردریایی سبزتیره دیده می­شود که براساس کنودونت­های درون تانوب­های کربناتی آن، متعلق به اوردویسین هستند.

ایران مرکزی: سازند شیرگشت (سنگ­آهک گرهک­دار و مارن، سنگ­آهک­ماسه­ای فسیل­دار، حجم بالای شیل و ماسه­سنگ سبزرنگ) ناحیه خور تنها نقطه­ای در ایران­مرکزی است که سنگ­های اوردویسین آن دگرگون شده­اند.

زاگرس: سازند ایلبیک (شیل و ماسه­سنگ) سازند زردکوه (شیل و ماسه­سنگ­های دانه­ریز) سازند سیاهو (شیل و ماسه­سنگ الوان) (آقانباتی 1385).

_{شکل 3) مقایسه توالی­های اوردویسین ایران به تفکیک زون­های ساختاری ایران}

---

پاورقی:

[1] Large Igneous Province